اعمال و رفتاري كه انسان در طي روز انجام مي‌دهد نقش بسيار مهمي در توفيق انسان نسبت به عبادات دارد يعني هر چه در طي روز كارهاي شايسته از انسان سر بزند توفيقات انسان نيز براي اعمال خوب ديگر بيش‌تر فراهم مي‌شود.

عوامل سلب توفيق از نماز صبح و هم‌چنين نماز شب به دو گروه عمده دسته‌بندي مي‌شود:

عوامل مادي:

فقدان برنامه‌ريزي و نظم در زندگي

از مهم‌ترين عوامل مادي كه مانع از توفيق درك نماز صبح مي‌گردد، فقدان برنامه‌ريزي و نظم در زندگي مي‌باشد مانند فقدان برنامه‌اي منظم براي خواب و يا ايجاد مشغله‌هاي پراكنده و فراتر از توانايي‌هاي خود كه نتيجه‌اي جز ايجاد خستگي مفرط ندارد.

پرخوري در شب

علتي ديگر خواب طولاني و سنگين پرخوري در شب مي‌باشد. حضرت عيسي (ع) خطاب به بني اسرائيل فرمود: «‌اي بني اسرائيل‌! خوردن خود را زياد نكنيد، زيرا هر كس بر خوردن خود بيفزايد، بر خوابيدن خود هم مي‌افزايد و هر كس كه بر خواب خود بيفزايد، از نماز كم مي‌گذارد (و در نتيجه) در زمره غافلان نوشته مي‌شود.»1

كسلي و تنبلي افراد

غرق شدن در مسايل مادي و دنيويي

حضرت عيسي (ع) نقش دنيا‌زدگي را در بي‌حوصلگي افراد نسبت به عبادات‌، اين‌چنين ترسيم مي‌نمايد: هم‌چنان كه بيمار بر غذاى لذيذ نگاه مي‌كند و به‌‌دليل شدت درد لذّت آن را نمى‏چشد، هم‌چنان فرد عاشق مال دنيا، نه لذّتى از عبادت مى‏برد و نه شيرينى و حلاوتش را مى‏چشد.2

خوردن غذاهاي نامناسب در شب

برخي از غذاها به‌ گونه‌اي مي‌باشند كه اعصاب و بدن را سست مي‌نمايند. لذا اگر شب‌ها از ماست‌، دوغ، كشك و مانند آن استفاده شود، خواب بر انسان چيره مي‌شود؛ همين‌طور خوردن غذاهاي چرب و سنگين موجب سنگيني خواب مي‌گردد و اين امور باعث مي‌شود انسان براي بيدار شدن از خواب دچار مشكل گردد.

عوامل معنوي:

ضعف در خداشناسي

يكي از مهم‌ترين عوامل معنوي كه موجب مي‌شود تا انسان نسبت به نماز صبح به سختي از خواب بيدار گردد‌، عدم معرفت و شناخت نسبت به خداوند متعال و الطاف وي مي‌باشد .فرض كنيد اگر با يكي از مسؤولين كه حل مشكل‌تان در دست اوست قراري گذاشته‌ايد، و يقين داريد كه وي در همان ساعت مقرر منتظر شما است، آيا واقعا شب به راحتي مي‌خوابيد و دير بر سر قرار حاضر شده و يا با كسلي با وي مواجه مي‌شويد؟

وضو گرفتن‌، خواندن سوره‌هاي توحيد و معوذتين‌، ذكر صلوات و تسبيحات اربعه و تسبيح حضرت زهرا (س)، آيت‌الكرسي، به‌‌خصوص خواندن آيه آخر سوره كهف و نيز توسل به امام زمان(عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف) براي محروم نماندن از فيض نماز اول وقت و ... از جمله اموري است كه خواب مؤمن را همراه با هدف و انگيزه مي‌كند و اين توجه و هدف‌مندي در بيداري صبح تأثيرگذار خواهد بود .

اگر انسان واقعا نسبت به الطاف الهي كم‌ترين معرفتي داشته باشد و بداند كه كسي كه قرار است به هنگام نماز با وي صحبت كند هماني است كه ما را از نيستي به دنيا آورده و تمامي نعمت‌هاي خود را نيز بر ما ارزاني داشته تا به نهايت كمال و درجات بالاي بهشتي دست پيدا كنيم، اوست كه اختيار كمي و زيادي روزي ما را دارد؛ او هماني است كه مرگ و زندگي ما در يد قدرت اوست و... با اين حال آيا نسبت به نماز با بي‌حالي برخورد خواهيم كرد و يا آن‌كه سر از پا نشناخته و با تمام وجود به اقامه نماز عاشقانه خواهيم پرداخت .

گناه

اعمال و رفتاري كه انسان در طي روز انجام مي‌دهد نقش بسيار مهمي در توفيق انسان نسبت به عبادات دارد يعني هر چه در طي روز كارهاي شايسته از انسان سر بزند توفيقات انسان نيز براي اعمال خوب ديگر بيش‌تر فراهم مي‌شود و هر چه به گناه آلوده شود، توفيق اعمال خوب از وي سلب مي‌گردد ؛ لذا بايد نسبت به اين مسأله بسيار حساس بود تا بواسطه گناه درك لذت سحرخيزي را از دست نداد.

بعضي از گناهان كه معمولاً دامن‌گير جوانان مي‌باشد از قرار ذيل است:

-ديدن صحنه‌ها و تصاوير غير اخلاقي از طريق اينترنت، ماهواره، تلفن همراه و…

- چشم‌چراني، استفاده از غذاهايي كه حلال نيستند.

- دروغ گفتن ـ استهزاء و تحقير ديگران ـ ايجاد مزاحمت و آزار هم‌كلاسي‌ها و يا هم‌خوابگاهي‌ها

ضعف اراده

سحرخيزي اراده و عزم مي‌خواهد. دوست داشتن تنها كافي نيست‌، بايد با تصميم جدي خوابيد. ضعف اراده از مهم‌ترين عوامل محروم ماندن از سحرخيزي مي‌باشد. بايد با اين ضعف و سستي اراده مبارزه كرد. امام علي (ع) مي‌فرمايند: «ضادوا التواني بالعزم»3 به وسيله عزم، با سستي مبارزه كنيد.»

با توجه به آن‌چه گفته شد راه‌كارهاي حل اين مشكل در هفت محور قابل ارائه مي‌باشد:

اول: فعاليت‌هاي روزانه

1ـ تنظيم برنامه‌اي منسجم و منظم جهت جلوگيري از خستگي مفرط

2ـ انتقال فعاليت‌هاي شبانه به بعد از نماز صبح چرا كه معمولا اين‌گونه فعاليت‌ها تا پاسي از شب به طول مي‌انجامد و باعث خواب ماندن از نماز صبح مي‌شود، اما با انتقال اين فعاليت‌ها به بعد از نماز صبح علاوه بر از دست ندادن نماز ، بازدهي بيش‌تري نيز نسبت به فعاليت‌هاي خود كسب مي‌نماييم.

3ـ از سيستم مراقبه، مشارطه، محاسبه استفاده كنيد، يعني با خود شرط نماييد كه گناهي انجام ندهيد، سپس در طول روز مراقب اعمال خويش باشيد و شب محاسبه كنيد تا ببينيد تقوي را رعايت نموده‌ايد و در طول روز آيا گناهي مرتكب شده‌ايد و در صورتي كه تقوي را رعايت ننموده‌ايد، توبه نموده و با خود شرطي را بگذاريد تا ديگر مرتكب آن گناه نشويد.

4ـ تماشاى صحنه و فيلم‌هاى مبتذل و آلوده به گناه و همين‌طور رفتن به محيط‌هاى نامناسب را ترك نماييد .

5ـ از گفت‌و‌گو با جنس مخالف، نگاه كردن به آن‌ها، خنديدن در منظر نامحرم جداً خودداري كنيد.

6ـ از آن‌جا كه ممكن است ارتكاب برخي از گناهان به دليل عدم اطلاع از آن‌ها باشد، لذا جهت فراگيري واجبات و محرمات ديني مطالعه بيش‌تري نموده و به كتاب‌هاي ذيل مراجعه فرماييد:

- مطالعه رساله عمليه مرجع تقليد خود

-پرسش و پاسخ دانشجويي شماره 18 (احكام نگاه و پوشش)

-كتاب واجبات و محرمات در شرع اسلام، آيت‌الله مشكيني ، دفتر نشر الهادي، 1378.

- گناهان كبيره، شهيد دستغيب 

دوم: خوراك شبانه

در خصوص خوراك شبانه نكات زير را رعايت فرماييد:

1ـ شام را در ابتداي شب بخوريد، زيرا هر چه وقت خوردن شام به اول شب نزديك‌تر بوده و با وقت خواب فاصله داشته باشد هم خواب راحت‌تري خواهيد داشت و هم براي نماز صبح با مشكل كم‌تري مواجه خواهيد شد.

2ـ قبل از خواب چيزي نخوريد:اگر در فاصله زماني كم‌تر از دو ساعت به خوابيدن، چيزي بخوريد و بعد به رختخواب برويد، بدن شما درگير هضم غذا خواهد بود و اين امر مي‌تواند در خواب شما اختلال ايجاد كند و يا اصلاً زمان به خواب رفتن‌تان را طولاني كند.

3‌ـ سعي كنيد زود بخوابيد، زيرا تحقيقات نشان داده است كه خواب يك سوم ابتداي شب كامل‌تر و با آرامش‌تر مي‌باشد و لذا خستگي را از تن انسان، بهتر خارج مي‌كند.

4ـ پرخوري نكنيد: بايد از افراط و تفريط در خوردن پرهيز شود. كم خوري غير از نخوردن يا بد خوردن است. ميزان كم‌خوري را رسول اكرم (ص) چنين مي‌فرمايند: «كُلْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِي وَ أَمْسِكْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِي؛ در حالي‌كه اشتها داري، بخور و در حالي‌كه (هنوز) اشتها داري، از خوردن دست بكش.»4

5ـ غذاي مناسبي ميل نماييد: كيفيت غذا به‌ گونه‌اي باشد كه اعصاب و بدن سست نشود. شب‌ها از ماست‌، دوغ، كشك و مانند آن استفاده نشود يا در كنار آن‌ها چند دانه خرما يا كشمش يا مويز و مانند آن تناول شود. هر كس بايد با توجه به مزاج خود، برنامه غذايي مناسبي براي خود داشته باشد. دقت كنيد چه غذاهايي قوت مي‌بخشد، چه غذاهايي سستي و نسبت به چه غذاهايي حساسيت داريد. مثلاً خرما براي بعضي مزاج‌ها سازگار نيست، زيرا موجب جوش صورت و دمل مي‌شود.

6ـ‌ از خوردن مال حرام پرهيز نماييد:يكي از مهم‌ترين عوامل معنوي كه موجب مي‌شود تا انسان نسبت به نماز صبح به سختي از خواب بيدار گردد، عدم معرفت و شناخت نسبت به خداوند متعال و الطاف وي مي‌باشد .

سوم: چگونگي خواب و استراحت براي بيدار شدن در سحر

1ـ زود بخوابيد: بگونه‌اي برنامه‌ريزي نماييد كه حداكثر ساعت ده شب در رختخواب خود باشيد .

2ـ خواب قيلوله و قبل از ظهر ـ كه استحباب شرعي هم دارد ـ ترك نشود. اين خواب مختصر، ولي بسيار مفيد است. اگر قبل از ظهر ميسر نيست با فاصله‌اي بعد از ناهار انجام گيرد. اگر اصلاً خواب روز ميسر نيست، حداقل بايد دقايقي دراز كشيد.

پيامبر گرامي اسلام (ص) فرمود: از خوردن غذاى سحر براى روزه‏ روز كمك بگيريد و از خواب قيلوله براى بيدارى يارى بخواهيد.5

3ـ محل استراحت خود را طورى طراحى و انتخاب كنيد كه مُشرف به پنجره و فضاى باز باشد تا تغييرات جوّى (رنگ آسمان و تغييرات نور و هوا) براى شما ملموس باشد.

4ـ اگر اطرافيان شما دير مى‏خوابند، شما سعى كنيد محل خواب خود را در جايى كه سر و صداى كم‌ترى دارد و مزاحمتى براى شما نيست انتخاب كنيد و هر چه‌قدر زودتر بخوابيد و هرچه خواب شما با آسودگى و در محيطى آرام صورت گيرد، بالطّبع برخاستن شما براى كارهاى صبح، بهتر و و مقدورتر خواهد شد.

يكى از عللى كه سبب خواب ماندن در صبح‏ها مى‏شود اين است كه روح و جسم انسان از لحاظ كمى و كيفى از استراحت كافى برخوردار نيست. حداقل 6 ساعت خواب براى يك انسان مورد نياز است. در اين مدت زمان بدن بايد طورى به خواب برود كه استراحت عميق احساس شود. اگر انسان بعد از اين نوع استراحت، خود انگيز از خواب بيدار شد اين نشان‌گر خواب و استراحت به اندازه و مطلوب است.

5ـ محيط خواب‌تان را براي بيدار شدن مساعد كنيد:جايي‌ كه در آن مي‌خوابيد و صبح قرار است در آن بيدار شويد خودش مي‌تواند يك عامل براي سحر‌خيزي باشد. هر چند اين عامل در افراد مختلف متغير است اما مثلا داشتن يك اتاق خواب منظم و مرتب و تميز مي‌تواند بسيار در سحرخيز بودن شما موثر باشد و نظم اين اتاق سبب شود كه شما احساس كنيد، سر زماني كه با خود قرار گذاشته‌ايد بايد از خواب بيدار شويد.

6ـ بر تمرين دادن بدن اصرار داشته باشيد: سعي كنيد هميشه رأس يك ساعت خاص از خواب بيدار شويد بيدار شدن از خواب در يك ساعت خاص مي‌تواند سبب ايجاد عادت براي بيداري در آن ساعت در بدن شود و فراموش نكنيد سحرخيزي تنها يك عادت است.

7ـ به بدن خود گوش دهيد: بدن شما خيلي خوب مي‌تواند احتياجاتش را به شما اطلاع دهد، اگر هنگامي كه صبح از خواب بيدار مي‌شويد هنوز احساس خستگي مي‌كنيد سعي كنيد شب‌ها زودتر به رختخواب برويد. بدن شما كم كم يك الگوي معين براي خوابيدن و بيدار شدن پيدا مي‌كند و كاملاً بر آن منطبق خواهد بود.

9ـ آداب خواب را رعايت كنيد، از جمله: وضو گرفتن، خواندن سوره‌هاي توحيد و معوذتين‌، ذكر صلوات و تسبيحات اربعه و تسبيح حضرت زهرا (س)، آيت‌الكرسي‌، بخصوص خواندن آيه آخر سوره كهف و نيز توسل به امام زمان(عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف) براي محروم نماندن از فيض نماز اول وقت و... از جمله اموري است كه خواب مؤمن را همراه با هدف و انگيزه مي‌كند و اين توجه و هدف‌مندي در بيداري صبح تأثيرگذار خواهد بود. البته اگر بجا آوردن همه آداب خواب براي‌تان سخت است، به هر ميزان كه مقدورتان مي‌باشد انجام دهيد.

پي‌نوشت‌:

1. ورام ابن ابى فراس‏، مجموعة ورام (تنبيه الخواطر)، مكتبه فقيه‏‌، قم‏، اول‏، ج‏1، ص47.

2. حسن‌بن‌شعبه حرّانى‏، تحف العقول، بهراد جعفرى‏، اسلاميه، تهران‏، 1380 ش‏، اول‏، ص483.

3. عبدالواحد تميمى آمدى‏، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم‏، دفتر تبليغات‏، قم‏، 1366 ش‏، اول‏، ص476.

4. بحار الأنوار، ج‏59، ص290.

5. شيخ حسن ديلمى‏، إرشاد القلوب إلى الصواب‏، شريف رضى‏، قم‏، 1412 ق‏، اول‏، ج‏1، ص91.

سيد‌مصطفي علم‌خواه

منبع : ماهنامه آفاق مهر شماره 48